Ahlakın Nörobilimi – “Ahlak ve kaynağı nedir” insanlığın en kadim sorularından biridir. Varlığı en değerli varlık, yokluğu perişan edici yıkım mııdır? Doğu’nun irfan geleneği “fıtrat” der; Batı’nın felsefesi “doğuştan yatkınlık” adını verirken; psikoloji “erken öğrenme”; nörobilim ise “zihin, beden ve çevrenin ortak ürünü” şeklinde yakıştırmalar yapar.
Peki ahlaki içgüdüler gerçekten yaratılıştan mı gelir, yoksa sonradan mı öğretilir?
Cevap sandığımızdan daha bütüncül: Ahlaki eğilimler biyolojik bir temel üzerine kurulur, ancak çevresel ve kültürel öğrenmeyle biçimlenir, keskinleşir ve yön bulur.
Bir başka ifadeyle, İnsan, fıtratında iyiye yönelen ahlaki potansiyelle doğar; ancak bu potansiyelin açılması eğitim, çevre, imtihan ve irade ile olur.
Bu makalede, güncel nörobilim ve gelişim psikolojisi verilerinden yararlanarak ahlaki sezgilerin kökenini çok boyutlu bir çerçevede ele alacağız.
1. Doğuştan Gelen Ahlaki Temel Fıtrat mı?
Ahlakın Nörobilimi – Son 20 yılın nörobilim araştırmaları, ahlaki yargıların tamamen çevresel olmadığını, “ilk hamle”nin çoğu zaman biyolojiden geldiğini gösteriyor. Bu konuda yapılan bazı çalışmalarla konuya eğilelim:
a) Bebeklerde ahlaki tercih çalışmaları
Paul Bloom ve Karen Wynn’in Yale Üniversitesi’ndeki araştırmaları, 6 aylık bebeklerin bile “yardım eden” karakterlere yöneldiğini ortaya koydu. Yani temelde iyiye yönelim doğuştan var.
b) Gelişimsel biyolojik perspektif
LeDoux ve diğer araştırmacıların çalışmalarına göre sosyal türlerde:
-
işbirliği,
-
empati,
-
karşılıklılık,
-
grup içi koruyuculuk
gibi eğilimler, hayatta kalma avantajı sağladığı için biyolojik olarak seçilmiştir.
Bu nedenle insanların ahlaki sezgileri için “başlangıç paketi” doğuştan gelir.
2. Ahlaki Davranışların Nöral Temelleri: Beyin, Ahlakı Nasıl İşler?
Ahlaki kararlar; prefrontal korteks, amigdala, insula ve anterior singulat korteks gibi bölgelerin etkileşimiyle oluşur.
Amigdala – Ahlaki sezgilerin duygusal kökü
Amigdala, zarar, tehdit ve haksızlık algısına hızlı tepki üretir.
Bu yüzden birçok ahlaki yargı önce duygusal bir dürtü olarak başlar.
Prefrontal Korteks – Ahlaki muhakemenin kontrol merkezi
Ochsner & Gross (2005) ve Etkin & Gross (2015) çalışmalarına göre PFC:
-
dürtüleri frenler,
-
uzun vadeli sonuçları hesaba katar,
-
ahlaki normları mantıksal yapıya oturtur.
Yani ahlaki fıtridir; doğuştan gelir. Ahlaki muhakeme ise sonradan inşa edilir.
3. Kültür, Eğitim ve Aile: Ahlakın Yönünü Kim Belirler?
Biyolojik “ham ahlak” bize başlangıç eğilimleri verir.
Ama hangi davranışın iyi, hangisinin kötü olduğuna karar veren sosyolojik inançlar ve kültürdür.
Kültürel kalıplar
Phelps (2006) insan amigdalasının yeni deneyimlere duyarlı olduğunu, “öğrenilen tehdit” ve “öğrenilen değer” gibi kavramların kültürel süreçlerle şekillendiğini gösteriyor.
Aile ve model alma
Albert Bandura’nın sosyal öğrenme kuramı:
Ahlaki davranışlar çoğunlukla gözlemle öğrenilir.
Ebeveynlerin ve çevrenin:
-
merhamet örüntüsü
-
adalet anlayışı
-
sınır koyma biçimi
-
empati gösterme şekli
çocukta ahlaki devrelerin yönünü belirler.
Eğitim ve bilinçli öğretim
Ahlaki ilkeler:
-
rehberlik,
-
dinî/manevi eğitim,
-
toplumsal normlar,
-
sorumluluk deneyimleri
ile son hâlini alır.
Bu çerçeveyi destekleyen çağdaş alim Bediüzzaman, ahlakın iki boyutlu bir yapıda olduğunu söyler:
1) Fıtri Ahlak
İnsanın doğuştan getirdiği “iyi”ye meyil (eğilim):
-
şefkat
-
adalet
-
hürriyet
-
hakperestlik
-
vicdan vb.
Ona göre bu duygular, İlahi rahmetin insandaki gölgeleridir.
2) Kesbî Ahlak (Eğitilmiş Ahlak)
Fıtri ahlak çekirdeğin büyümesi için:
-
doğru eğitim
-
iman
-
ibadet
-
güzel çevre
-
doğru rehberlik
-
akıl terbiyesi
-
nefsin dizginlenmesi vb. gereklidir.
En güçlü cümlelerinden biri şudur:
“Herkeste cemal (güzel) ve kemale (olgun davranışlara) karşı fıtri bir muhabbet (sevgi) vardır;
bu muhabbet terbiye ile inkişaf eder.” (Mesnevi-i Nuriye)
Yani insanda iyinin tohumu vardır; insan özü itibarıyla “iyi”ye ayarlıdır.
terbiye olmazsa bu tohum cılız kalır, hatta çürür, kaybolur.
4. Sonuç Ne? Ahlak, Fıtratın mı, Öğrenmenin mi Ürünü?
Bilimsel veriler şöyle bir tablo çiziyor:
✔ Ahlaki temel kalıplar ve eğilimler doğuştan gelir.
Empati kapasitesi, adalete duyarlılık, zarar algısı gibi unsurlar biyolojik olarak yerleşiktir. Bu bilgisayarın donanımı gibi düşünülebilir.
✔ Ahlaki içerik ve ahlaki davranışlar ise öğrenilir.
Nezaket, adalet ilkeleri, sorumluluk bilinci, toplumsal değerler kültürle biçimlenir. Bu da bilgisayarın yazılımı gibi düşünülebilir.
✔ Ahlakın özü biyolojik; yönü kültüreldir.
Bir bakıma:
Fıtrat pusuladır; yolculuk öğrenmeyle çizilir.
✔ İnsan ahlakı iki katmanlıdır:
-
Fıtri Ahlak (Doğuştan gelen iyi çekirdeği)
-
Kesbî Ahlak (Eğitim, iman, irade ve çevre ile geliştirilmiş hâli)
Kur’ân’ın fıtrat anlayışı, hadisin “fıtrat üzere doğar” beyanı ve alimlerin “fıtri ama işlenmesi gereken tohum” vurgusu modern nörobilimin bulgularıyla mükemmel bir şekilde örtüşmektedir.
Bu birleşim bize şunu söyler: İyi ahlak, hem fıtratın titreşimidir hem de hayat boyu süren bir eğitim yolculuğu.
Kaynaklar
1. Ochsner, K. N., & Gross, J. J. (2005). The cognitive control of emotion. Trends in Cognitive Sciences.
Duygu düzenlemenin PFC ile ilişkisini ortaya koyar.
2. Etkin, A., Büchel, C., & Gross, J. J. (2015). The neural bases of emotion regulation. Nature Reviews Neuroscience.
Ahlaki ve duygusal kontrol süreçlerinin nörobiyolojik temellerini inceler.
3. LeDoux, J. E. (2000). Emotion circuits in the brain. Annual Review of Neuroscience.
Tehdit, korku ve sosyal duyguların sinirsel devrelerini açıklar.
4. Phelps, E. A. (2006). Emotion and cognition: Insights from human amygdala studies. Annual Review of Psychology.
Amigdalanın duygusal öğrenme ve sosyal değerlendirme işlevlerini inceler.
5. Bloom, P. (2013). Just Babies: The Origins of Good and Evil.
Bebeklerde ahlaki eğilimlerin doğuştan geldiğine dair bulgular sunar.
6. Wynn, K. (2007). Infant morality studies. Yale Baby Lab çalışmaları.
Bebeklerin yardım eden–zarar veren farkını ayırt edebildiğini gösterir.
7. Bandura, A. (1977). Social Learning Theory.
Ahlaki davranışların gözlem yoluyla öğrenildiğini açıklar.
