Eleştirel düşünme – Zihnimiz her gün binlerce bilgiyle kuşatılıyor; reklamlardan sosyal medya akışlarına, haberlerden gündelik sohbetlere kadar her köşede bir iddia, bir yargı ya da bir kanaat bizi bekliyor. Ancak bu bilgi selinde, her duyduğumuzun doğru, her düşündüğümüzün mantıklı olduğunu varsaymak, çoğu zaman farkına bile varmadan hatalı sonuçlara varmamıza neden oluyor. İşte burada devreye giren eleştirel düşünme, zihinsel bir temizlik aracı gibidir: Algılarımızı süzer, çarpıtmaları ayıklar, yanılgılarımızı göz önüne serer… Her gün yalnızca bir düşünce hatasını fark edebilmek bile, zamanla düşünme biçimimizi dönüştürerek daha berrak, daha sağlam ve daha adil kararlar almamıza kapı aralar.
Düşünce sürecimiz, tıpkı bir yolculuk gibidir. Ancak bu yolculuk sırasında sık sık kestirme yollara sapar, hatalı varsayımlara kapılırız. İşte bu zihinsel kestirmelere “bilişsel yanılgılar” (cognitive biases) denir. Yanılgılar, günlük kararlarımızdan politik tercihlerimize kadar birçok alanda bizi etkiler.
Peki bu düşünce tuzaklarından nasıl kurtulabiliriz? Cevap: Eleştirel düşünme becerilerini geliştirerek.
Bu yazı, eleştirel düşünmenin gücüyle kendi zihinsel tuzaklarımızı nasıl tanıyabileceğimizi ve her gün bir yanılgıyı fark etmenin neden hayatımızı değiştirebileceği konusunda bizi keşfe çıkarıyor. Ayrıca, her gün sadece bir bilişsel yanılgıyı fark ederek nasıl daha berrak, mantıklı ve bilinçli düşünebileceğimize dair konforlu bir yolculuğa çıkarıyor.
Yanılgılarla Kuşatılmış Dört Bir Yanımız
Hepimiz zaman zaman şu cümleleri duymuşuzdur:
-
“İlk izlenim her şeydir.”
-
“Çoğunluk öyle düşünüyorsa kesin doğrudur.”
-
“Ben hep şanssızım.”
Bu tür düşünceler, farkında olmadığımız bilişsel önyargıların bir sonucu olabilir. Örneğin “çoğunluk haklıdır” inancı, bandwagon (sürü psikolojisi) yanılgısının tipik bir örneğidir. Veya “hep şanssızım” düşüncesi, negatif doğrulama yanlılığı ile ilişkili olabilir.
Bu yanılgılar, zihinsel tembellikten değil, beynimizin enerji tasarrufu yapmak için tercih ettiği yollar yüzünden oluşur. Ancak bu yollar her zaman güvenilir değildir.
Eleştirel Düşünmenin Diğer Adı: Düşünceye Derinlik Katmak
Eleştirel düşünme, bilgiye sorgulayıcı, tarafsız ve mantıklı bir biçimde yaklaşma sürecidir. Bu yetenek, sadece akademik dünyada değil, haber okurken, sosyal medyada gezinirken ya da günlük kararlar alırken de bize rehberlik eder.
Günde sadece 1 yanılgıyı fark etmek, beynimizi bu konuda eğitmenin en etkili yollarından biridir. Tıpkı bir kas gibi, zihinsel farkındalık da düzenli pratikle gelişir.
Örneğin, bir gün “onaylama yanlılığı” (confirmation bias) üzerine odaklanabilirsiniz. Bu yanılgı, sadece kendi inançlarımızı destekleyen bilgileri arayıp diğerlerini yok sayma eğilimidir. Sosyal medya algoritmalarının da bu yanılgıyı pekiştirdiğini düşünürsek, bunun farkına varmak hayati önemdedir.
Bir başka gün “çapa etkisi”ni (anchoring bias) gözlemleyin. Bu, ilk gördüğünüz bilgiye fazlaca bağlanmanızdır. Bir ürünün önce 1000 TL’ye sonra 600 TL’ye düşmesi sizi “indirim var” hissine sokar ama belki gerçek değeri zaten 600 TL’dir.
Küçük Bir Egzersiz Yapalım mı?
Her gün şu üç adımı uygulayarak bir yanılgıyı fark etmeye başlayabilirsiniz:
-
Gözlemle: Gün içinde aldığın bir kararı veya düşünceyi incele.
-
Sorgula: Bu düşünceyi etkileyen bir yanılgı olabilir mi?
-
Not Al: Fark ettiğin yanılgıyı kısa bir tanım ve örnekle birlikte bir deftere yaz.
Bir hafta sonunda, yedi farklı yanılgıyı keşfetmiş ve zihninizde yeni bir farkındalık penceresi açmış olursunuz.
Sonuç: Yaşayın ama Bilerek Yaşayın!
Eleştirel düşünme sadece zeki olmakla ilgili değildir; dikkatli, sabırlı ve meraklı olmakla ilgilidir. Her gün bir yanılgıyı fark etmek, zihinsel berraklık için atılacak en sade ama etkili adımlardan biridir. Yanılgıları tanıdıkça, düşüncelerimizin nasıl şekillendiğini daha iyi anlayacak ve daha doğru kararlar vermeye başlayacağız.
Unutmayın: Düşüncelerimizi sorgulamadan özgürleşemeyiz.
Kaynakça
-
Kahneman, D. (2012). Hızlı ve Yavaş Düşünme (Thinking, Fast and Slow).
-
Ruggiero, V. R. (2012). The Art of Thinking: A Guide to Critical and Creative Thought.
-
Tversky, A. & Kahneman, D. (1974). Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases.
-
Paul, R., & Elder, L. (2006). Critical Thinking: Tools for Taking Charge of Your Learning and Your Life.