Temel Noktalama İşaretleri Nelerdir – Dil, düşüncenin aynası; yazı ise bu aynayı yansıtan bir düzlemdir. Yazının doğru ve etkili anlaşılabilmesi için yalnızca kelimeler değil, bu kelimelerin nasıl bir düzen içinde sunulduğu da önemlidir. Bu düzenin temel yapı taşlarından biri ise noktalama işaretleridir.
Türk Dil Kurumu’na (TDK) göre noktalama işaretleri, cümlelerin yapısını, anlamını ve duygusunu belirginleştiren, metne açıklık ve akıcılık kazandıran özel işaretlerdir. Nokta, virgül, soru işareti ve ünlem gibi temel işaretler, yalnızca cümleleri birbirinden ayırmakla kalmaz; aynı zamanda yazarın niyetini, vurgusunu ve ses tonunu da okura doğru biçimde aktarmasını sağlar.
Ayrıca, noktalama işaretleri bir duygu, düşünce veya olguyu yazılı olarak ifade ederken anlatılmak isteneni daha net ve anlaşılır bir şekilde ortaya koymak için kullanılmaktadır. Cümle yapılarında duraklama noktalarını, vurguyu, tonlamayı belirtmek için doğru kullanımı oldukça önemlidir. Bu sayede hem okumayı hem de anlamayı kolaylaştırmaktadır.
Bu yazıda, Türkçenin yapı ve anlatım kurallarına uygun olarak kullanılan temel noktalama işaretlerini ve işlevlerini inceleyeceğiz.
Türk Dil Kurumu’na (TDK) göre 17 adet noktalama işareti bulunmaktadır. Bütün noktalama işaretlerinin cümle içerisindeki görevi farklıdır. Ancak bunlardan bir kısmı diğer noktalama işaretlerine karşı daha sık kullanılmaktadır. En sık kullanılan noktalama işaretleri nokta, virgül, noktalı virgül, iki nokta, ünlem işaretidir.
Nokta ( . )
Noktanın temel görevi bir cümlenin bittiğini göstermektir. Ancak farklı anlamlarda da kullanılmaktadır. Noktanın kullanım alanları:
1. Yüklemi olan cümle sonlarında kullanılır:
Yağmurlu havalarda yürümeyi seviyorum.
2. Bazı kısaltmaların sonunda kullanılır:
Dr. (doktor), Prof. (profesör)
3. Sıra bildirmek için sayılardan sonra kullanılır:
7. (yedinci), 2. (ikinci)
4. Art arda sıralandıkları için virgülle veya çizgiyle ayrılan rakamlardan sadece sonuncu rakamdan sonra kullanılır:
Sınavda 4, 7 ve 9. formüller olmayacakmış.
Türk Tasavvuf Edebiyatı 13-17. yüzyıllar arasında kendini zirveye taşımıştır.
5. Tarihi sayılarla yazarken gün, ay ve yılı birbirinden ayırmak için kullanılır:
29.10.1923
6. Bir yazının maddelerini belirtirken kullanılan rakam veya harflerden sonra kullanılır:
A. xxx, I. xxx, a. xxx
7. Saat ve dakikaları yazarken kullanılır:
Yarın 07.30’da evden çıkmam gerekiyor.
8. Matematik işlemlerinde çarpma işlemi olarak kullanılır:
8.4=32
9. Dört veya dörtten fazla rakamlı sayılarda sondan olmak üzere üçlü gruplara ayırmak için kullanılır:
5.000, 47.862, 52.778.364
10. Kitap, dergi gibi yayınların künyelerinin sonunda kullanılır:
Agâh Sırrı Levend, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, TDK Yayınları, Ankara, 1960.
Virgül ( , )
Virgülün temel kullanım alanı eş görevli kelime veya kelime gruplarını ayırmaktır. Ancak farklı kullanım alanları da bulunmaktadır. Özellikle cümle içerisinde anlam karışıklıklarını, yanlış anlamları önlemek için kullanılır. Virgülün kullanım alanları:
1. Art arda sıralanmış eş görevli kelime veya kelime grupları arasında kullanılır:
Giderken eldivenini, atkısını, şapkasını ve şemsiyesini yanına aldı.
Yeşil ağaçlar, masmavi deniz ve turuncu gün batımı herkesi derinden etkiledi.
2. Sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için kullanılır:
Geldim, gördüm, yendim.
Düşünüyorum, öyleyse varım.
3. Cümle içerisindeki ara söz veya ara cümleleri ayırmak için kullanılır:
Annem, o muhteşem kadın, gülen gözleriyle bizi izliyordu.
4. Hitap kelimelerinden sonra kullanılır:
Sevgili Öğretmenim,
Değerli Kardeşim,
5. Kendisinde sonraki cümleye bağlı olan ret, kabul veya teşvik bildiren kelimelerden (hayır, yok, evet, peki, pekala, tamam, öyle, hayhay vb.) sonra kullanılır:
Hayhay, her zaman bekleriz.
6. Anlama güç veya vurgu kazandırmak için tekrarlanan kelimeler arasında kullanılır:
Bu işi sen, sen yapabilirsin!
7. Tırnak içerisine alınmamış alıntı cümlelerden sonra kullanılır:
Sessizce beni takip et, diye fısıldadı.
8. Genellikle edebi eser veya metin içerisinde karşılaşılan konuşma çizgisinden sonraki alıntı cümlesinin ardından kullanılır:
– Bugün kendimi iyi hissetmiyorum, dedi.
9. Genellikle edebi eser veya metin içerisinde karşılaşılan konuşma bölümünden önceki ifadenin sonunda kullanılır:
Balkona çıktı. Yan taraftaki adama,
– Ne olmuş, diye sordu.
10. Cümlede özne olarak kullanılan “bu, şu, o” zamirlerinden sonra kullanılır:
O, seni daha önce de aramıştı.
11. Bir kelimenin kendisinden sonra kelime veya kelime gruplarıyla yapı ve anlam bakımından herhangi bir bağlantısı olmadığını belirtmek ve anlam karışıklığını önlemek için kullanılır:
Bu akşam, gösterilerini pek beğenmedim.
Bu akşam gösterilerini pek beğenmedim.
Cümlelerde verilen örneklerden de anlaşıldığı üzere eğer yan yana gelmiş iki kelimenin anlamlarının veya ifade ettikleri şeyin farklı olduğunu göstermek için mutlaka virgül kullanılmalıdır.
12. Sayıların yazılışlarında kesirleri göstermek için kullanılır:
42,6 (kırk iki tam, onda altı), 0,21 (sıfır tam, yüzde yirmi bir)
13. Cümle içerisinde art arda gelen zarf-fiil eki almış kelimelerin arasında kullanılır:
Oraya gelip, hiçbir şey yapmadan duramam.
UYARI: Cümle içerisinde zarf-fiil eki almış kelimeden sonra virgül kullanılmaz.
Sen benimle konuştukça ben daha iyi hissediyorum.
Noktalı Virgül (;)
1. Cümle içerisinde ögeler arasında virgül bulunan sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için kullanılır:
İnsan konuşur, söz kalır; kalem yazar, iz kalır.
2. Cümle içerisinde virgüllerle ayrılmış tür veya takımları birbirinden ayırmak için kullanılır:
Seyahat rotamızı Türkiye, İngiltere, İtalya; Ankara, Londra, Roma olarak belirledik.
Kız çocuklarına Beril, Berna; erkek çocuklarına ise Erdem, Emre isimlerini verdiler.
3. İkiden fazla eş değer ögeler arasında virgül bulunan cümleler için özneden sonra noktalı virgül kullanılabilir:
Kasabanın sokakları; kalabalık, renkli, ışıklarla süslenmiş haldeydi.
İki Nokta (:)
İki nokta temel olarak açıklama yapılan yerlerde kullanılmaktadır. İki noktadan sonra gelen cümle açıklama niteliği taşır. İki noktanın kullanım alanları:
1. Kendisiyle ilgili açıklama verilecek olan cümlenin sonunda kullanılır:
Size kendimi tanıtayım: Okul öğretmenlerindenim.
2. Kendisiyle ilgili örnek verilecek olan cümlenin sonunda kullanılır:
Bahçede farklı meyve ağaçları var: armut, erik, ceviz.
3. Türkçe ses bilgisinde uzun ünlüyü göstermek için kullanılır:
a:ile, ka:til, i:cat
4. Edebi eserlerde konuşmaların bulunduğu bölümlerde önceki ifadenin sonunda kullanılır:
– Kızım, kaç sınavın kaldı?
Bahar:
– Bu hafta bütün sınavlar bitti.
5. Karşılıklı konuşmalarda, konuşmayı yapan kişiyi belirten söz veya sözlerden sonra kullanılır:
Romeo: Ailem mi? Benim aşkım, adımı siler, her şeyin ötesine geçer.
Juliet: Ama senin adınla, senin ailenin kimliği var; bu her şeyi zorlaştırıyor.
Romeo: O zaman ben de adımı terk ederim, çünkü sana olan sevgim her şeyden daha değerli.
6. Matematik işlemlerinde bölme işareti olarak kullanılabilir:
86:2=43, 72:4=18
Ünlem İşareti (!)
1. Sevinç, mutluluk, gurur, acı, korku, heyecan veya şaşkınlık gibi duyguları ifade eden cümlelerin veya sözcüklerin sonunda kullanılır:
Ne mutlu Türk’üm diyene!
Ah! Neredeyse düşüyordum.
2. Seslenme, hitap veya uyarı için kullanılan sözlerden sonra kullanılır:
Dur, yolcu! Bilmeden gelip bastığın bu toprak bir devrin battığı yerdir.
UYARI: Ünlem işareti seslenme, hitap veya uyarı sözlerinden hemen sonra kullanılabileceği gibi cümle sonunda da kullanılabilir:
Beyefendi! Cüzdanınız masada kaldı.
Beyefendi, cüzdanınızın masada kaldı!
3. Cümleye alay, kinaye veya küçümseme anlamı kazandırmak için alay, kinaye veya küçümseme anlamında kullanılan sözden hemen sonra yay ayraç içerisinde ünlem işareti kullanılır:
Adam, kimsenin aklına gelmeyen (!) çözümü bulmuş.
