Kurallı Birleşik Fiiller Nedir – Bir fiil düşünün ki kendi başına anlamlı, ama yanına bir yardımcı fiil geldiğinde yepyeni anlam kapıları aralıyor; işte karşınızda Türkçenin gizli kahramanları: kurallı birleşik fiiller!
Başka bir tanımla kurallı birleşik fiiller; iki ya da daha fazla fiilin belirli kurallara göre birleşmesiyle yeni bir anlam oluşturduğu fiillerdir.
Söz konusu fiiller, genellikle bir ana fiil ile bir yardımcı fiilden meydana gelmektedir. Türkçede “Yeterlilik Fiili”, “Tezlik Fiili”, Sürerlik Fiili” ve “Yaklaşma Fiili” olmak üzere dört ana kategoride incelenmektedir.
a) Yeterlilik Fiili
Ana fiile “e-bil-mek” yardımcı fiili getirilerek oluşturulur. Cümlede bir işin “yapılabilir/yapılamaz” olduğunu belirtmek veya “olasılık” anlamı katmak için kullanılır. Eğer soru kalıbında kullanılırsa cümleye diğer anlamlara ek olarak “rica” anlamı katabilir.
Örnekler:
Sonunda seninle konuşabildim. → “konuşabilmek” yeterlilik birleşik fiilidir. “Bilmek” fiili yaygın olarak “bilgi sahibi olmak” anlamında kullanılmaktadır. Ancak bu örnekte “konuşmak” fiiline eklenerek anlamını yitirmiş ve “gücü yetmek/yapabilme” anlamı kazanmıştır.
Küçük kardeşim artık okula tek başına gidebiliyor. → gücü yetme/yapabilme
Akşam sinemaya gidebiliriz. → ihtimal/olasılık
Ödevini yetiştirebildin mi? → ihtimal/olasılık
Biraz acele edebilir misin? → rica
NOT: Yeterlilik fiilinin olumsuzu oluşturulurken eğer cümlede “yapamamak” anlamı verilecekse “e-bil-mek” yardımcı fiilinin “-bilmek” kısmı kullanılmaz. Buna karşılık “-ma(mak), -me(mek)” olumsuzluk eki ile sözcük tamamlanır.
Örnek: yapabilirim → yapamam
yazabilirim → yazamam
Yukarıda verilen bilgiliye ek olarak eğer cümlede “yapamamak” yerine “yapamama ihtimali” söz konusuysa olumsuzluk ekiyle birlikte “-bilmek” fiili de atılmada sözcükte yerine yazılır.
Örnek: açarım → açamayabilirim
okurum → okuyamayabilirim
b) Tezlik Fiili
Ana fiile “i-ver-mek” yardımcı fiili getirilerek oluşturulur. Bir işin çabuk yapıldığı, birdenbire/aniden olduğu veya kolaylık anlamı katmaktadır.
Örnekler:
Çocuk, arkadaşlarını görünce koşuverdi. → “koşuverdi” tezlik birleşik fiilidir. “Vermek” fiili yaygın olarak “bir şeyi başkasına teslim etmek” anlamında kullanılmaktadır. Ancak bu örnekte “koşmak” fiiline eklenerek anlamını yitirmiş ve “birdenbire/aniden” anlamı kazanmıştır.
Habersiz gelen misafirler için bir sürü şey hazırlayıverdi. → Çabukluk
Kimsenin çözemediği soruyu çözüverdi. → Kolayca
NOT: Tezlik fiilinin olumsuzu “-ma, -me” olumsuzluk eki kullanılarak iki şekilde oluşturulmaktadır. Olumsuzluk eki ya yardımcı fiilden sonra ya da ana fiilden sonra kullanılır. Ancak “-ma, -me” olumsuzluk ekinin kullanıldığı yere göre anlamda değişmektedir. Bahsedilen durum “almak” fiili üzerinden incelenirse:
Alıverdi. → Olumlu kullanım. Olumsuz kullanımlar da;
Alıvermedi. → Olumsuzluk eki “-ma, -me” bu örnekteki gibi yardımcı fiilden sonra kullanılırsa cümlede tezlik yani çabukluk anlamı vurgulanmış olur.
Almayıverdi. → Olumsuzluk eki “-ma, -me” bu örnekteki gibi ana fiilden sonra kullanılırsa cümlede önemsememe anlamı vurgulanmış olur.
c) Sürerlik (Süreklilik) Fiili
Ana fiile “e-dur-mak”, “e-kal-mak”, “e-gel-mek” yardımcı fiillerinin getirilmesiyle oluşturulur. Bir işin veya oluşun bitmediğini; eylemin sürekli olarak veya bir süredir devam ettiğini ifade etmektedir.
Örnekler:
Ben gelene kadar siz fotoğraflara bakadurun. → “bakadurun” sürerlik birleşik fiilidir. “Durmak” fiili yaygın olarak “hareketi bırakmak/sabit kalmak” anlamında kullanılmaktadır. Ancak bu örnekte “bakmak” fiiline eklenerek asıl anlamını yitirmiş ve “yapılan şeye devam edilmesi” anlamını kazanmıştır.
Üzerine hiçbir şey örtmeden uyuyakalmış. → Devamlılık
Ailemizde bu konu yıllardır böyle süregelmiş. → Devamlılık
d) Yaklaşma Fiili
Ana fiile “e-yaz-mak” yardımcı fiili getirilerek oluşturulur. Bir işin veya olayın neredeyse gerçekleşmek üzere olduğunu ancak gerçekleşemediğini vurgular. Yani fiile “hemen hemen/az kalsın” anlamı katmaktadır.
Örnekler:
Yolda hızlı hızlı yürürken düşeyazdı. → “düşeyazdı” yaklaşma birleşik fiilidir. “Yazmak” fiili yaygın olarak “harfleri, kelimeleri bir yere aktarmak” anlamında kullanılmaktadır. Ancak bu örnekte “düşmek” fiiline eklenerek anlamını yitirmiş ve “neredeyse” anlamı kazanmıştır.
Evden geç çıktığımız için otobüsü kaçırayazdık. → Neredeyse
Sınavdan öyle bir not almış ki, resmen kalayazdı. → Neredeyse
