Farklı Bellek Türlerini Tanımlayan Adam, Dr. Endel Tulving Kimdir – Uzun süreli bellek, yalnızca algılanan belirli duyusal bilgilerin kayıtlarını içermemekte, bu kayıtlar kavramlara ve gerçeklere dönüşen bilgileri oluşturmaktadır. Dr. Endel Tulving, 1972 yılında “Bildirilebilen Bellek (Declarative Memory)” veya diğer adıyla “Açık Bellek (Explicit Memory)” olarak tanımladığı uzun süreli belleğin iki farklı alt bellekten oluştuğunu öne süren ilk bilim adamıdır. Uzun süreli bildirilebilen belleği “Anısal Bellek (Episodic Memory)” ve “Anlamsal Bellek (Semantic Memory)” olarak tanımlamış ve bu fikir yaygın olarak kabul görmüştür. Anısal bellek belli bir yerde ve zamanda yaptığımız, gördüğümüz, duyduğumuz belirli olaylar ve şeyler hakkındaki olaysal belleği ifade etmektedir. Anlamsal bellek ise kişinin dış dünya hakkında öğrendiği ve bildiği tüm bilgilerden oluşmaktadır.
Daha sonra Dr. Tulving “İşlemsel Bellek” veya “Prosedürel Bellek (Procedural Memory)” adını verdiği bir başka uzun süreli bellek türünü de tanımlarına eklemiştir. Bu belleği “Bildirilemeyen Bellek (Nondeclerative Memory)” veya “İfade Edilemeyen Bellek” olarak adlandırmıştır. “Örtük Bellek” adı da verilen bu bellek bildiğiniz halde anlatamadığınız kısmen bilinçaltı seviyede yer alan bellek türüdür.
“Bildiğiniz ama anlatamadığınız” ifadesi bana Dr Endel Tulving hakkında ilginç bir olayı anımsattı. Yazıya devam etmeden önce bu olayı sizlerle paylaşmak istiyorum. Böylece “Dr. Endel Tulving Kimdir?” sorusuna cevaben kendine özgü ilginç bir kişiliği olduğu bilgisini de ilave etmiş olacağız.
Dr. Tulving’in Hangi Konu Üzerinde Çalıştığını Söylediği Muhteşem Cevap!
Son zamanlarda Dr. Tulving’le yapılan bir telefon röportajında, röpotaj yapan kişi Dr. Tulving’e hangi konuda çalıştığını sordu.
Bunun üzerine Dr. Tulving görüşmeyi yapan kişiye cevap vermeden önce, “Bana bir yıldaki ayları sırayla sayabilir misiniz?” dedi. Bunun üzerine kişi bir yıldaki ayları sırasıyla “Ocak, Şubat, Mart,…” diye saydı.
Dr. Tulving, “Teşekkür ediyorum. Bir yıldaki ayları çok iyi biliyorsunuz. Peki, şimdi bir yıldaki ayları alfabetik sırada bana sayabilir misiniz?” diye sordu.
Ayları alfabetik sırada saymaya çalışan görüşmecinin kafası karıştı, birkaç kez denedi, tökezledi, düşündü ve beş (ya da daha fazla) dakika sonra bile doğru cevabı bulamadı.
Bunun üzerine Dr Tulving, “Görüyorsun, birşeyi sadece bildiğin için söyleyebileceğin anlamına gelmiyor. Ben işte bu konu üzerinde çalışıyorum” dedi.
Dr. Endel Tulving Kimdir?
Endel Tulving, 1925’te Rusya ve Letonya sınırındaki küçük bir Avrupa ülkesi olan Estonya’da doğdu. Babası, genç Endel’i Hugo Teffner’ın Gümnasium özel okuluna kaydettiren bir yargıçtı. Endel kendini iyi bir öğrenci olarak tanımlasa da derslerini hiç ilginç bulmadı.
Okul hayatına odaklanmak yerine, Endel kişisel rekorlarını kırmaya çalışan bir eğilimdeydi. Genç Endel’in her zaman eskisinden daha iyi olmayı hedefleyerek kendi engelli yolunu oluşturması ve bunlarda ustalaşması yaygındı.
İlk Eğitim Yılları
Endel, lise çağlarında derslerinin hâlâ kendisini tatmin etmediğini ve ilgi çekici olmadığını fark etti. Geleneksel bilim (Fizik, Kimya, Biyoloji) hakkındaki görüşü, ilginç olan her şeyin keşfedilmiş olduğu doğrultusundaydı. Bunun yerine zamanını zamanın başlangıcının nasıl olduğunu ve evrenin ötesinde neler olduğunu düşünerek geçirdi.
II.Dünya Savaşı sona ererken 17 yaşındaki Endel, eğitimini bitirmek için Almanya’ya gönderildi ve burada “insan davranışına” ve “zihin” konusuna olan ilgisinin onu iyi bir psikolog yapacağına karar vermesine sebep oldu. Lise mezuniyetinden sonra Endel’in birçok işi vardı: Amerikan ordusu için çeviri yaptı, savaş sonrası öksüzlere Almanca öğretti ve tıp fakültesini denedi. Endel 1949’da Kanada’ya gitti ve Toronto Üniversitesine lisans psikoloji öğrencisi olarak katıldı.
Akademik Dönem
Toronto Üniversitesi’nde psikoloji alanında hem onur hem de yüksek lisans derecelerini aldıktan sonra Endel, Harvard Üniversitesi’nde Deneysel Psikoloji alanında doktora yaptı. Doktora tezi, insanların görsel uyarıları nasıl algıladıkları üzerine oldu. Dr. Tulving daha sonra Toronto Üniversitesi’ne öğretim görevlisi olarak döndü.
Görmeyle ilgili araştırmasına devam etmeyi istese de, konunun çok karmaşık görünmemesi fikrini değiştirdi ve bunun yerine hafızayla ilgili araştırmalarına başladı. O zamanlar insanların hatırlama biçimiyle ilgili içgörüleriyle dünya çapında tanınacağını bilmiyordu.
Dr. Tulving arkadaşları tarafından “karizmatik” ve “ilginç” olarak nitelendirilen bir öğretmendi. Dr. Tulving, deneyimle öğrenmeye şiddetle inanmaktadır. Bu yüzden kesinlikle sadece okuyarak öğrenmeye karşı tavsiyelerde bulunmaktadır. Çoğu zaman, görüşmeler veya sınıf içi gösteriler sırasında, Dr. Tulving teorileri hakkında konuşmak yerine teorilerini metaforlarla tasvir ederek açıklamaktadır. Yazının başı kısmındaki telefon röportajının akışı bunun en güzel örneklerinden birisidir.
Bilimsel Araştırmaları
Dr. Tulving, dünyada en çok “Anlamsal Bellek (Semantic Memory)” ve “Anısal/Olaysal Bellek (Episodic Memory)” arasındaki ayrımı yapmasıyla tanınmaktadır. “Anısal Belek” aileyle geçirilen çok özel bir tatil, yaptığınız bir trafik kazası gibi kişisel olarak yaşadığınız olaylarla ilgili olan hafızadır. “Anlamsal Bellek” ise öğrenilen bilgilere ve gerçeklere dayanır. Dr. Tulving bu iki bellek mekanizmalarının farklı olduğunu öne sürer.
Son zamanlarda Dr. Tulving’in fikirlerini destekleyen birçok gelişmeler oldu. Spesifik beyin hasarı olan bireyler, anısal hafızalarını kaybederken anlamsal hafızalarındaki bilglerde bir kayıp yaşamadılar. Bu örnekler Dr. Tulving’in fikirlerinin doğruluğuna işaret eden kanıtlar oldu.
Kodlama, Hatırlama ve Beyin
Dr. Tulving ayrıca yaptığı deneylerle, öğrenilen bilgilerin kodlanarak hafızaya yerleştirilmesinde sol yarım kürenin ön ve yan (frontal and temporal cortex) loblarının daha aktif iken, bilginin hatırlanması ve geri çağrılmasında sağ yarım kürenin ön lobunun (frontal cortex) aktif olduğunu göstermiştir. Bu çalışma, beyinde bilginin hafızaya yerleştirilmesinin ve hatırlanmasının ayrı faaliyetler olduğunun anlaşılmasını sağlamıştır.
Dr. Tulving ayrıca anısal hafızanın insanları hayvanlardan ayırdığını da savunmaktadır. Ona göre, örneğin, ilk defa kedi yavruları ile karşılaşan bir köpeğin (anısal hafızası olmadığı için) bu kedi yavruları ile tekrar karşılaştığında onları tanıdığını, ama onlarla ne zaman ve nerede karşılaşmıştı gibi bilgileri hatırlamayacağını iddia etmektedir.
Kişiye Özel Bilgiler
Dr. Tulving’in yaşam kararları ve eğitim konusunda farklı bir yaklaşımı vardır. Rol modellerden öğrenmeye ve onları taklit etmeye sıkı bir şekilde inanmaktadır. “Haftada yedi gün, yılda 365 gün” aralıksız çalışmaktadır. Ona göre işi onun çözmek için can attığı bulmacalar gibidir. Soranlara, “Neden yapmaktan hoşlandığım bir şeyi yapmayı bırakayım ki?” demektedir.
Dr. Tulving’in karısı bir sanatçıdır; boyama resim çalışmaları Rotman-Baycrest Araştırma Enstitüsü’nün duvarlarını süslemektedir. O da kendi işiyle ilgili olarak kocasıyla aynı düşünmekte ve bir şeyi seviyorsanız ondan ayrılarak ara vermenize gerek olmadığı görüşünü paylaşmaktadır.
Kaynaklar:
- https://en.wikipedia.org/wiki/Endel_Tulving
- http://www.psych.ualberta.ca/~gcpws/Tulving/Biography/Tulving_bio1.html
- Tulving, E. (1972). “Episodic and semantic memory”. In Tulving, E.; Donaldson, W. (eds.). Organization of Memory. New York: Academic Press. pp. 381–402
- http://www.science.ca/scientists/scientistprofile.php?pID=20
