Günlerin Hikâyesi – Zamanı ölçmek, insanlık tarihinin en eski ortak çabalarından biridir; fakat zamanı isimlendirmek, kültürlerin dünyayı algılama biçimini de yansıtır. Türkçedeki “Pazar”dan “Cumartesi”ye uzanan yedi gün, yalnızca bir haftalık takvimin parçaları değil, dilimizin tarihî ve kültürel hafızasının da aynasıdır. Her günün adı, Türklerin İslamiyet’le tanışmasından Fars kültürünün etkisine, Osmanlı şehir yaşamından modern takvim anlayışına kadar uzanan çok katmanlı bir geçmiş taşır.
Bu yazı, haftanın her bir gününe gömülü olan o tarihî izleri takip ediyor; dilin içinde zamanın nasıl şekil bulduğunu gösteriyor. Hayretle ve keyifle okuyun!
1. Pazar
“Pazar” sözcüğü, Farsça “bāzār” (بازار) kelimesinden gelir; anlamı “alışveriş yeri”dir. Eski Anadolu’da haftalık pazarlar genellikle haftanın ilk günü kurulduğu için, bu günün adı da “pazar” olarak yerleşmiştir. Türkçede hem “alışveriş yeri” hem de “haftanın günü” anlamlarını birlikte taşır. Zamanla diğer gün adları da “pazar” kavramı etrafında şekillenmiştir (örneğin “pazartesi”).
Kaynaklar: Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish.; TDK Etimoloji Sözlüğü.
2. Pazartesi
“Pazartesi”, kelime anlamıyla “pazardan ertesi”dir. Osmanlı Türkçesinde “bāzār ertesi” biçiminde geçer. Haftanın ikinci günü olarak pazardan sonra geldiği için bu ad verilmiştir. “Ertesi” kelimesi Eski Türkçedeki “ertmek” (geçmek, öteye geçmek) fiilinden türemiştir. Modern Türkçede haftanın başlangıç günü sayılması, Batı takvim sisteminin etkisiyle olmuştur.
Kaynaklar: Tietze, A. (2002). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati.
3. Salı
“Salı” kelimesi Arapça kökenlidir; “ثلاثاء (selāṯā’ / salāsa)” kelimesinden gelir ve “üçüncü gün” anlamındadır. Araplarda hafta Cumartesi’den başladığı için, Salı üçüncü gündür. Bu kelime Türkçeye Oğuz boyları döneminde Arap kültürünün etkisiyle geçmiştir. “Salı” aynı zamanda İslam dünyasında uğurlu sayılan bir gün olarak da anılmıştır.
Kaynaklar: Wehr, H. (1976). A Dictionary of Modern Written Arabic.
4. Çarşamba
“Çarşamba”, Farsça “çarşenbe” (چهارشنبه) kelimesinden gelir; “dördüncü gün” anlamındadır. “Çahar” (dört) + “şenbe” (gün) birleşiminden oluşur. Fars haftası da Cumartesi’den başladığı için Çarşamba, dördüncü gündür. Türkçede telaffuz değişimiyle “çarşamba” biçimini almıştır. Osmanlı döneminde bu gün, haftalık pazarların da kurulduğu önemli bir gündü.
Kaynaklar: Dehkhoda, A. (1998). Loghatnameh-ye Dehkhoda.
5. Perşembe
“Perşembe” de Farsça kökenlidir; “penç-şenbe” (پنجشنبه) yani “beşinci gün” anlamına gelir. “Penç” (beş) ve “şenbe” (gün) sözcüklerinden türemiştir. Türkçede “penç” sesi “per”ye dönüşmüş, “şenbe” de zamanla “şembe” olmuştur. Arap ve Fars kültürlerinde Cuma’dan bir önceki gün olduğu için dini hazırlık günü sayılmıştır.
Kaynaklar: Steingass, F. (1892). Persian-English Dictionary.
6. Cuma
“Cuma”, Arapça “الجمعة (el-cumʿa)” kökünden gelir; “toplanma günü” anlamındadır. Müslümanların haftalık toplu ibadet günü olduğu için bu isim verilmiştir. İslamiyet’in kabulüyle birlikte Türk toplulukları da bu günü dinî bir merkez olarak benimsemiştir. Cuma, aynı zamanda haftalık sosyal buluşmaların ve cuma namazının sembolüdür.
Kaynaklar: Wehr, H. (1976); TDK Etimoloji Sözlüğü
7. Cumartesi
“Cumartesi”, “Cuma ertesi” anlamına gelir. Türkçeye Arapça “cumʿa” + Türkçe “ertesi” birleşiminden geçmiştir. Yahudilikte haftanın yedinci günü olan “Şabat” ile aynı güne denk gelir. Osmanlı döneminde “sebt” (Arapça سبت) kelimesiyle de karşılanırdı. Cumhuriyet döneminde “cumartesi” biçimi kalıplaşmıştır.
Kaynaklar: Lane, E. W. (1863). Arabic-English Lexicon.; Tietze (2002).
Genel Not:
Günlerin Hikâyesi / Türkçedeki gün adları, Arapça-Farsça karışımı bir zaman sisteminin Osmanlı döneminde yerleşmesiyle oluşmuş; Cumhuriyet dönemiyle birlikte Latin harflerine uyarlanarak bugünkü hâlini almıştır. “Pazar” kavramı ise Türk kültüründe hem ekonomik hem de takvimsel bir belirleyici olmuştur.
