Ses ve Sembol / X, Q, W, Ğ, J harfleri ile Sıfırın (0) Kültürel Yolculuğunu merak ettiniz mi? Sanırım hemfikiriz; kültürel tarihi bilmek bilinçli yaşamanın en emel şartlarından biridir. İnsanlık tarihi yalnızca taşlara kazınmış şekillerden değil, düşüncenin sese, sesin sembole dönüştüğü bir iletişim devriminden ibarettir. Her harf bir medeniyetin imzasını, bir kültürün nefesini taşır. Fenike denizcilerinin ticaret yollarında doğan “X” ve “Q”, Orta Çağ bilginlerinin elinde bilimin dili olurken; “Ğ” Anadolu’nun kendine özgü sesini yansıtan, Türkçenin sıcaklığıyla yoğrulmuş bir simgeye dönüşmüştür.
Aynı şekilde “0”, yani sıfır, yalnızca bir rakam değil, “hiçlik” fikrinin matematikle buluştuğu felsefî bir devrimdir. Harfler ve sayılar, coğrafyaları, inançları, zihinleri birbirine bağlayan görünmez köprülerdir.
Bu metin, o köprülerin üzerinden geçerek insanlığın sesle başlayan, anlamla olgunlaşan semboller tarihini anlatır; bir başka deyişle, dilin ve düşüncenin ortak hafızasını temsil eder.
Harf Kavramının Tarihi
Ses ve Sembol / “Harf” kavramı, Sami dillerinde “ḥarf” (kenar, parça) anlamına gelir. İlk yazı sistemleri olan Sümer çivi yazısı (MÖ 3200) sembollerle başladı. Fenikeliler (MÖ 1050) bu sistemi sadeleştirerek ilk ses temelli alfabe sistemini geliştirdi. Yunanlılar bu alfabeyi geliştirip sesli harfleri eklediler, böylece Latin alfabesinin temeli atıldı. Türk alfabesi ise 1928’de Latin kökenli harflerle yeniden oluşturuldu.
Kaynaklar:
Daniels & Bright (1996). The World’s Writing Systems.
Gelb, I. J. (1952). A Study of Writing.
X Harfinin Tarihi
Ses ve Sembol / “X” harfi, kökenini Fenike alfabesinden alan Yunanca “Chi (Χ)” harfinden türemiştir. Latin alfabesine Roma İmparatorluğu döneminde geçmiştir. İlk olarak “/ks/” sesiyle kullanılmaya başlanmıştır. Orta Çağ’da matematikçiler tarafından bilinmeyeni temsil etmek için seçilmiştir. Özellikle Arapça “شيء” (şey) kelimesinin İspanyolca’ya “xei” olarak geçip, oradan da “x”e dönüşmesiyle, Descartes döneminde cebirin simgesi haline gelmiştir. Günümüzde “X” harfi İngilizce, Fransızca, Almanca gibi dillerde kullanılırken; Türkçe’de sadece yabancı kökenli kelimelerde görülür.
Kaynaklar:
Daniels, P.T. & Bright, W. (1996). The World’s Writing Systems.
Ifrah, G. (2000). The Universal History of Numbers.
Q Harfinin Tarihi
Ses ve sembol / “Q” harfi, MÖ 1000 civarında Fenike alfabesindeki “qoph” işaretinden türemiştir. Bu sembol, dilin arka kısmında çıkan boğaz sesini temsil ediyordu. Latin alfabesine geçerken “Q” genellikle “U” harfiyle birlikte “qu” biçiminde kullanılmıştır. İngilizce ve Fransızca’da “queen” ve “question” gibi kelimelerde görülür. Türk alfabesinde bulunmaz; 1928 Harf Devrimi sırasında ses karşılığı olmadığı için çıkarılmıştır. Ancak Kürtçe, İngilizce, Norveççe gibi dillerde aktif biçimde kullanılır.
Kaynaklar:
Crystal, D. (2003). The Cambridge Encyclopedia of the English Language.
Diringer, D. (1948). The Alphabet: A Key to the History of Mankind.
W Harfinin Tarihi
Ses ve Sembol / “W”, Latin alfabesindeki en genç harflerden biridir. Orta Çağ’ın başlarında Germen dillerindeki “/w/” sesini göstermek için çift (double) “V” (VV) yazımı kullanılmış, bu birleşim zamanla “W” haline gelmiştir. 11. yüzyılda İngilizce yazıda yerleşmiştir. Türkçede 1928’e kadar kullanılmamış, Harf Devrimi sonrası da dışlanmıştır. Buna rağmen Kürtçe, Almanca, İngilizce ve Hollandaca’da yaygındır.
Kaynaklar:
Coulmas, F. (2003). Writing Systems: An Introduction to Their Linguistic Analysis.
Oxford English Dictionary (OED), “Letter W”.
Ğ Harfinin Tarihi
Ses ve Sembol / “Ğ” veya “yumuşak g”, Türkçeye özgü bir harftir. Osmanlıca’daki “kef” harfinden türemiştir. 1928 Harf Devrimi sırasında Türk Dil Kurumu tarafından korunmuştur. İlk kez 11. yüzyılda Kaşgarlı Mahmud’un Divânu Lugâti’t-Türk adlı eserinde “ğ” benzeri bir sesin varlığı kaydedilmiştir. Modern Türkçede ünlü uzatması ve yumuşatma görevi yapar; başta kullanılmaz. Azerice, Gagavuzca ve bazı Türk dillerinde de görülür.
Kaynaklar:
Kaşgarlı Mahmud, Divânu Lugâti’t-Türk.
Lewis, G. (1999). The Turkish Language Reform: A Catastrophic Success.
J Harfinin Tarihi
Ses ve Sembol / “J” harfi, 16. yüzyılda İtalyan dilbilgici Gian Giorgio Trissino tarafından “I” harfinden ayrılarak oluşturulmuştur. İlk başta “I longa” (uzun i) olarak biliniyordu. Fransızca ve İngilizce’de “ʒ” veya “dʒ” sesiyle kullanılmıştır. Türkçeye 20. yüzyılda Fransızca aracılığıyla girmiştir. Türk alfabesinde sınırlı bir alana sahiptir: “jandarma”, “jet”, “jüri” gibi kelimelerde yer alır. Arapça ve Yunanca gibi alfabelerde bulunmaz.
Kaynaklar:
Sampson, G. (1985). Writing Systems: A Linguistic Introduction.
Trissino, G. (1524). Epistola del Trissino.
0 (Sıfır) Sayısının Tarihi
Ses ve Sembol / “0” (sıfır), insanlık tarihinin en devrimsel buluşlarından biridir. İlk kez M.S. 5. yüzyılda Hindistan’da Brahmagupta tarafından “śūnya” (boşluk) kavramı olarak tanımlandı. Müslüman matematikçiler, özellikle el-Harezmi, bu kavramı Batı’ya taşıdı. 1200’lerde Fibonacci aracılığıyla Avrupa’ya yayıldı. Öncesinde “hiçlik” fikri felsefî olarak tehlikeli görülüyordu. Sıfır, bugün dijital çağın, bilgisayarların ve modern matematiğin temelini oluşturur.
Kaynaklar:
Ifrah, G. (2000). The Universal History of Numbers.
Kaplan, R. (2000). The Nothing That Is: A Natural History of Zero.
